‘Jazeker. En dat zie ik best vaak. Net als ouders die hun kinderen met de beste bedoelingen verwaarlozen. Onlangs is hier een jongetje opgenomen met ernstig eczeem. Zijn huid was opengekrabd en ontstoken; hij had echt een ernstige vorm. Nadat hij een poosje in het ziekenhuis had gelegen, was zijn huid weer helemaal rustig. Maar thuis ging het opnieuw mis: zijn ouders smeerden hem niet in. Dé vraag is dan natuurlijk: waarom niet? In dit geval bleek dat deze ouders dachten dat de hormonen in de zalf slecht waren voor hun zoontje.’

‘Achter elke verwaarlozing zit een verhaal. Als je je daarin verdiept, is het gedrag van de ouders vaak enigszins te begrijpen. Gelukkig zijn de meesten best bereid om hun gedrag te veranderen. Daarom is het ook zo belangrijk om verwaarlozing te signaleren: vaak is er iets aan de doen. Maar dan moet je wel weten waar het vandaan komt. Is het de achtergrond van de ouder? Armoede? Onvermogen? Onwetendheid? Een ziekte? Een psychisch probleem? Of is er echt sprake van onwil?’

‘Gelukkig hoeven we niet alles zelf te doen. Het is aan ons om mogelijke verwaarlozing te signaleren en te beoordelen of er hulpverlening moet starten. Daarna nemen maatschappelijk werk, de buurtteams, de consultatiebureaus of Veilig Thuis het van ons over.’

En dan bedoel ik: goed kijken. En áls we dan verontrustende signalen zien, moeten we ook bereid zijn om daar iets mee te doen. Wat dat betreft ervaren wij als professionals natuurlijk ook belemmeringen.’

‘Als je verwaarlozing signaleert, weet je: dit gaat me extra tijd kosten. En professionals zijn ook vaak bang om iemand vals te beschuldigen. Een juridisch gevecht, daar zit natuurlijk geen enkele arts op te wachten.’

‘Ik zou liegen als ik zeg van niet. Soms moet ik ook diep zuchten. Dan weet ik: dit wordt een heel lang en moeizaam traject. Misschien worden deze ouders wel boos als ik mijn twijfels ter sprake breng. Natuurlijk voel ik dan soms ook heel even de verleiding om net te doen alsof ik iets niet gezien heb.’

‘Nooit. Want dan denk ik aan het kind dat tegenover mij zit. Als ik het al eng of vervelend vind om de situatie onder ogen te zien, hoe moet het dan wel niet zijn voor dit kind? Dat zit dag in dag uit in die situatie.’ 

‘Zo’n vijftien jaar geleden waren dokters alleen bezig met diagnosticeren en behandelen. Dat veranderde toen er protocollen kwamen voor de signalering en aanpak van kindermishandeling en verwaarlozing. Sindsdien is er meer aandacht voor de problematiek, ook in de opleiding en nascholing voor artsen. 

De WOKK-cursus, een tweedaagse cursus over de herkenning en aanpak van kindermishandeling, is inmiddels verplicht in de opleiding tot kinderarts. En er is ook een dergelijke cursus voor spoedeisendehulp-artsen, jeugdartsen en huisartsen ontwikkeld. Dit zijn mooie ontwikkelingen, maar er is vanzelfsprekend nog steeds veel winst te behalen.’

‘Om niet te oordelen en hun eigen normen en waarden te herkennen. Bij elke situatie moeten we ons dus opnieuw afvragen: het is misschien niet zoals ik het thuis zou doen, maar is het goed genoeg? Wordt de ontwikkeling van dit kind bedreigd? Is wat hier gebeurt in strijd met de rechten van het kind? 

Ook een belangrijke: gaat het om incidentele of structurele verwaarlozing? Ongelukken gebeuren. Een kind kan een keertje met z’n voet tussen de spaken komen. Maar het wordt een ander verhaal als dat maandelijks gebeurt.’

‘Ze zijn in elk geval alerter. Je kunt dat kind met die voet tussen de spaken gipsen en naar huis laten gaan. Maar je kunt ook even in het dossier kijken of het vaker gebeurt. Of de ouders vragen: “Is uw kind een brokkenpiloot? Gebeuren dit soort ongelukjes vaker?” Of even de huisarts bellen om te vragen of hij het kind kent.’ 

‘Ja. Bij verwaarlozing zien we risicofactoren bij het kind, bij de ouders en in de omgeving. Een daarvan is inderdaad een beperkte sociale vaardigheid van het kind. Ook kinderen met psychiatrische ziekten hebben een verhoogde kans op mishandeling en verwaarlozing, evenals kinderen die te vroeg geboren zijn. Mogelijk heeft dat te maken met een verstoorde hechting. 

Risicofactoren bij ouders zijn stiefouderschap, psychische problemen en een nare voorgeschiedenis. Armoede en een klein netwerk zijn bekende omgevingsfactoren.’

Ze geven bijna altijd antwoord. Ook op moeilijke vragen over dingen waarvan je denkt: ik zou me daarvoor schamen. Dat stadium zijn ze allang voorbij. Ze zijn blij dat iemand er niet omheen draait.’

‘Jazeker. Vaak neem ik de dag met ze door en kijk of ik daarin haakjes kan vinden. Ontbijt je voor je naar school gaat? Is je moeder dan wakker? Als een kind van 8 elke dag zijn kleine zusje moet aankleden, vind ik dat best gek.’

‘Als je naar de prevalentiecijfers kijkt: nee. Die zijn hetzelfde. Met een negatieve bril op zou je dus kunnen zeggen dat extra aandacht voor de problematiek niets oplevert. Maar als je een positieve bril opzet, kun je zeggen: we signaleren beter. Dus ik denk dat die extra aandacht wel degelijk zin heeft.

We starten veel meer hulpverlening. Dat is winst: hulp heeft zin. Ik heb al heel vaak gezien dat het daardoor echt goed kwam met kinderen. Het meisje waarover ik eerder vertelde, met de moeder met een hechtingsstoornis, is via het buurtteam terechtgekomen op de voorschoolse opvang. Zo is ze in elk geval een paar uur per dag in een gezonde omgeving. Moeder kreeg ouderbegeleiding met video-hometraining. Langzaam ging het iets beter. Soms leidt hulpverlening misschien niet tot een ideale situatie, maar wel tot een optimale en acceptabele situatie. En je voorkomt in elk geval wel dat het steeds slechter gaat.’

‘Het staat vast dat verwaarlozing buitengewoon schadelijk is. Ik moet daarbij denken aan de indrukwekkende woorden van Elie Wiesel, een Joodse man die als kind de Holocaust overleefde en later de Nobelprijs voor de vrede won: “Ik heb altijd geloofd dat het tegengestelde van liefde niet haat is, maar onverschilligheid.”’

Het repareren van dit emotioneel tekort is volgens Reijns niet eenvoudig. Een kant-en-klare aanpak is er niet. ‘Er wordt niet puur op verwaarlozing behandeld. Dat heeft er voor een groot deel mee te maken dat verwaarloosde kinderen niet snel worden opgemerkt doordat ze in eerste instantie weinig klachten laten zien. 

Ze weten bovendien niet wat ze missen, wat ze thuis niet krijgen, dus ze vertellen er zelf niet over. Ze weten niet beter dan dat papa en mama emotioneel niet beschikbaar zijn, dat er niet altijd eten is en dat er nooit wordt gevraagd hoe het op school was. Hun leven thuis is voor hen de normale gang van zaken. Pas als kinderen een jaar of 11, 12 zijn ontwikkelt hun zelfreflectie en beginnen ze door te krijgen dat hun ouders het anders doen dan andere ouders. Dan pas zien ze de verschillen.'

Volgens de psycholoog komen verwaarloosde kinderen vaak pas bij de zorg in beeld als er andere problematieken zichtbaar worden. ‘Als ze depressief worden, gedragsproblemen laten zien, hun emoties niet kunnen reguleren of geen gezonde contacten met anderen kunnen aangaan. Maar dan ben je vaak al wat jaren verder.’  

De hulp die deze kinderen dan krijgen, is volgens Reijns vaak gericht op die specifieke problemen en niet op het feit dat ze als kind zwaar verwaarloosd zijn. ‘Het onderliggende stuk, het emotioneel tekort, blijft vaak onbehandeld, ook doordat we als hulpverleners niet altijd helder hebben dat het kind verwaarloosd is. Deze kinderen krijgen daardoor heel vaak een stempel als ADHD of ODD en dáár gaat de behandeling vanuit. Maar als je het emotionele tekort niet aanpakt, blijven de problemen terugkomen. We moeten dus niet alleen eerder ingrijpen, ook als er nog geen klachten zijn, maar ook zwaarder inzetten: op het trauma. Het gaat hier om een vorm van kindermishandeling; dat erkennen we nog te weinig.’ 

Het vertrouwen winnen van een verwaarloosd kind, kan lastig zijn, zegt Reijns. ‘Ieder kind dat oud genoeg is, weet dat een hulpverlener wordt betaald om te helpen. Dat leggen deze kinderen onder een super vergrootglas: jij geeft niet echt om mij, want jij krijgt hier geld voor. Het geeft ze weer dat gevoel van niet echt gezien worden.

En dan speelt er natuurlijk nog het probleem van de vele wisselingen in de hulpverlening en het alsmaar overplaatsen van kinderen, waardoor het lastig is om als professional een relatie met een kind op te bouwen. Ik heb bij Fier een meisje van 14 in behandeling; dit is haar vijftiende instelling. Hoe moet zo’n meisje zich ooit veilig en gezien gaan voelen? Na een jaar wordt ze toch weer “weggedaan”.’

Wat helpt zijn volgens Reijns kleine gebaren. 'Een kaartje op de verjaardag, vragen hoe een toets is gegaan, interesse tonen in hoe het weekend is geweest, doorvragen op wat een kind vertelt. Laat ook merken dat je hebt geluisterd, kom op iets terug, laat zien dat je een week of twee weken later nog weet waar het de vorige keer over is gegaan. Het kind voelt dan dat je hem of haar niet bent vergeten.’ 

Hét recept tegen schade na verwaarlozing bestaat niet, maar er is wel een sleutel die altijd past: oprechte aandacht. Reijns: ‘Gezien worden in je behoeften en in wat belangrijk voor je is, helpt deze kinderen om het evenwicht in hun bestaan terug te krijgen. Hoe jong of hoe oud ze ook zijn: aandacht is altijd helpend.’ 

Veel verwaarloosde kinderen lopen achter in hun ontwikkeling. Je kunt ze heel gericht ondersteunen door met ze te werken aan hun competenties.

• Praten. Er zijn kinderen die nooit goed hebben leren praten doordat er niemand tegen ze sprak. Lees voor, babbel met ze, oefen woordjes.
• Motoriek. Vaak loopt de motoriek van verwaarloosde kinderen achter. Omdat ze bijvoorbeeld altijd maar in de box werden gezet en er niemand met ze speelde. Doe spelletjes waarbij motoriek nodig is, zoals rollen met een bal, maak korte wandelingetjes, ga kleuren (fijne motoriek).
• Concentratie. Verwaarloosde kinderen hebben nooit geoefend met aandacht. Dit maakt dat ze zich vaak slecht kunnen concentreren. Maak een puzzel of doe spelletjes waarbij de aandacht nodig is. 

• Zorg ervoor dat het kind weet dat het bij jou terechtkan. Spreek dit heel duidelijk uit.
• Zie het kind, benoem positieve dingen, geef complimenten.
• Ondersteun heel praktisch, door bijvoorbeeld een boterham voor het kind te smeren.
• Veroordeel de ouders niet tegenover het kind.
• Probeer verwaarlozing bespreekbaar te maken met de ouders, en kondig dit aan bij het kind. ‘Was er vandaag geen eten bij jullie thuis? Ik ga even met je ouders praten. Wil je erbij zijn?’ Het kind weet dan: hij of zij kijkt ook of ze mijn mama kan helpen. 
• Dé grote angst van verwaarloosde kinderen is dat ze uit huis worden geplaatst. Houd daar rekening mee in wat je doet en wat je zegt. Neem het kind mee in je gedachtegang, wees transparant in waar je aan denkt en wat je van plan bent te gaan doen. ‘Ik wil hierover graag met je mama in gesprek, vind je dat goed?’ Een verwaarloosd kind moet nooit voor verrassingen komen te staan.
• Win advies in bij Veilig Thuis en doe zo nodig een melding. 
• Stel niet uit, wacht niet af, want hoe eerder kind en ouders geholpen worden bij het aangaan van een veilige hechtingsrelatie – en steunfiguren worden ingezet – hoe beter. 

Lees het interview met orthopedagoog en gz-psycholoog Anneke Vinke uit  juni 2019.

Ouders die hun baby urenlang in de slaapkamer laten huilen, terwijl ze zelf tv zitten te kijken. Want de baby heeft immers al een fles gehad en net een schone luier gekregen? 

Wanneer je als professional zo'n situatie tegenkomt en vermoedt dat er sprake is van verwaarlozing van een kind, kan psycho-educatie belangrijk zijn. Je bespreekt met ouders: wat is de situatie? Hoe is deze ontstaan? Wat kunnen de gevolgen zijn voor het kind? En wat werkt bij het verbeteren van de situatie? ‘De boodschap komt beter aan – zeker bij ouders met een verstandelijke beperking – als je in een rustig gesprek aangeeft dat een urenlang huilende baby jou als ouder iets wil zeggen,’ aldus Saskia Ramerman, jeugdbeschermer bij de William Schrikker Groep. ‘Ook al heeft hij zijn buikje vol en geen vieze luier. Het is belangrijk om dit te blijven herhalen, en dan maar hopen dat het uiteindelijk inslijt.’

Bij de cliënten die Ramerman onder haar hoede heeft, is in 90 procent van de gevallen sprake van emotionele verwaarlozing. ‘Ze houden ontzettend veel van hun kinderen, maar begrijpen niet hoe ze emotioneel voor hun kinderen moeten zorgen. Ik krijg weleens te horen: “We hebben een tuin vol speelgoed, dan doen we het toch goed?”’

Het ontbreekt deze ouders volgens Ramerman aan inzicht. ‘Zien wat de behoefte is van je kind en daarnaar handelen, is moeilijk voor hen. Je kunt ze veel leren, maar het is lastig om dit “natuurlijke inzicht” bij te brengen. Ik herhaal de boodschap vaak – “je kindje huilt nu, dus heeft het jouw nabijheid nodig” - maar soms is dat niet genoeg. Dan doe ik het voor. “Kijk, als je dit doet, wordt je kindje blij. Als je dat doet, gaat het huilen.” Ervaringsleren werkt het best bij ouders met een verstandelijke beperking.’

Emotionele verwaarlozing komt in alle gelederen van de samenleving voor en kan allerlei oorzaken hebben, zoals het missen van opvoedvaardigheden, het zelf nooit geleerd hebben, een verstandelijke beperking of een cultuurverschil. Psycho-educatie moet dan ook aangepast worden aan de individuele situatie (zie kader). 

‘Psycho-educatie over emotionele verwaarlozing is lastig,’ vindt Elle Struijf, werkzaam bij het Nederlands Centrum Jeugdgezondheid (NCJ). En niet voldoende. ‘Ouders moeten ingesleten patronen veranderen, wat een weg van de lange adem is. Psycho-educatie is nogal cognitief, terwijl patronen veranderen pas lukt als je het dóét. Begeleiden, ondersteunen en bevestigen als het goed gaat. Zo verander je gedrag. Het gaat dus om inzicht geven én uitvoeren.’

Wie dat op welk moment zou moeten doen? Zowel Struijf als Ramerman pleiten ervoor om ter preventie tijdens de zwangerschap te beginnen. Struijf: ‘Het programma CenteringPregnancy vind ik een prachtig voorbeeld. In groepjes komen zwangere vrouwen samen, onder begeleiding van een professional delen ze met elkaar en leren ze van elkaar. Dat idee kun je doortrekken naar CenteringParenting. Ouders ontmoeten elkaar dan op het consultatiebureau, begeleid door bijvoorbeeld een jeugdverpleegkundige.’

De verstandelijk beperkte ouders met wie Ramerman werkt zijn de preventieve fase al voorbij. ‘Voor hen is psycho-educatie cruciaal,’ vertelt ze. ‘Hulpverleners die het dichtst bij het gezin staan, kunnen dit het beste oppakken. Want het begrip emotionele verwaarlozing uitleggen, is niet genoeg. Het is voor deze ouders lastig te vatten. “Je mag niet slaan” begrijpen ze wel, maar responsief op je kind reageren vergt andere, praktische uitleg. Het gaat dan niet over hechting en hechtingsproblemen, maar over het dochtertje dat letterlijk moet voelen dat jij er bent. Dus als ze huilt, pak jij haar op. Doe je dat niet, dan voelt ze zich alleen en verdrietig. “Hoe zou dat voor jou zijn als er niemand voor je is? Verschrikkelijk toch? Nou, dat voelt jouw kindje dan dus ook.”’

Ramerman gaat vooral uit van de ervaringen van de ouders zelf en plakt die vervolgens op de behoefte van het kind. Jij als volwassene vindt het niet fijn om alleen te zijn, je kind ook niet. Dat emotionele verwaarlozing effect kan hebben op bijvoorbeeld de hersenontwikkeling of het immuunsysteem, brengt zij niet ter sprake. ‘Dat vatten deze ouders niet. Ik beperk de gevolgen van emotionele verwaarlozing tot de kans op minder goed kunnen leren.’

‘Emotioneel beschikbaar’ is ook zo’n abstracte term die concreet gemaakt moet worden. Struijf geeft een voorbeeld: ‘Heb aandacht voor je kind, laat het met rust als het rust nodig heeft, en maak tijd en ruimte op het moment dat het jóu nodig heeft.’ 

Volgens Struijf is het in de gespreksvoering belangrijk om goed te kijken hoe de ouders reageren. Snappen ze wat je gezegd hebt? Kunnen ze invoelen wat je bedoelt? En van elk gesprek kun je leren: heb je misschien te veel informatie gegeven? ‘Het is ontzettend belangrijk om je gesprek aan te passen aan de mogelijkheden van de ouders, zonder te oordelen en zonder paternalistisch te zijn.’ 

Ramerman is het daarmee eens. ‘De ouders die ik begeleid zijn kwetsbaar, denken snel dat ze het niet goed doen. Ze zullen als eerste denken: ik ben een slechte moeder. Het is dus erg belangrijk om ze daarin te beschermen. Soms is de liefde voor hun kind het enige dat ze hebben. Als je dan zegt: “Dit kun jij niet”, haal je ze onderuit. Dat mag nooit gebeuren.’

Ramerman: ‘Ik probeer vader al een half jaar uit te leggen dat zijn dochtertje regels nodig heeft. Want zonder regels komt ze in risicovolle situaties. Maar hij zegt dan: “Ik heb nou eenmaal een lomp kind, zo was ik vroeger ook. Ik heb 56 botbreuken en ben gewoon groot geworden. Dat wordt zij ook wel.” 

Ik krijg de boodschap er niet in, hij vindt dat ik moeilijk doe om niets. En dus hebben we samen met de vader besloten dat hij met zijn dochtertje drie maanden lang opgenomen wordt met 24/7 begeleiding. Hulpverleners lopen als het ware de hele dag met hem mee, en coachen hem op zijn opvoedvaardigheden. We hopen dat de boodschap beklijft als hulpverleners het gewenste gedrag voordoen.’

Wat gebeurt er als ouders het echt niet in zich hebben om op een verantwoorde manier hun kinderen op te voeden? Struijf: ‘Kijk samen met de ouders naar wat dan wél mogelijk is. Wie weet heeft een schoonzus wel de vaardigheden en kan zij drie dagen per week het kind opvoeden. Er zijn geen standaardoplossingen voor, maar een onorthodoxe oplossing als deze kan wel soelaas bieden.’